مشروطیت و جمهوری اسلامی: نظریه سیاسی شیعه در گذار از تقابل سنت و تجدد

رویارویی جامعه ایرانی با جهان جدید، واکنش های فکری و سیاسی مختلفی را در سده اخیر تاریخ ایران برانگیخته و زمینه ساز دو انقلاب بزرگ مشروطیت و انقلاب اسلامی بوده است. این واکنش ها را به مثابه یک زمینه کلی به سه دسته واکنش های حکومت، روشنفکران غیردینی و علمای دینی می توان تقسیم بندی کرد که نظریه سیاسی جدید علمای شیعه در انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی در تقابل یا تعامل با آنها شکل می گیرد. بر این اساس، سؤال این است که رابطه میان بستر یا زمینه واقعیت اجتماعی– سیاسی با تحول نظریه سیاسی علمای شیعه همچون آیت الله نائینی و امام خمینی(ره) در عصر قاجار و پهلوی چگونه بوده است؟ در این مقاله با بهره گیری از روش تفسیری و  الگوی نظری جامعه شناسی معرفت ماکس شلر، ضمن تمرکز بر روی واکنش های فکری- سیاسی طیف های مختلف روشنفکران و علمای دینی نسبت به مسائل جامعه ایرانی در جهان جدید، به دنبال تأیید این فرضیه هستیم که نظریه سیاسی علمای شیعه به ویژه در اندیشه آیت الله نائینی و امام خمینی(ره) در واکنش به زمینه ها و شرایط خاص جامعه شیعی ایران در عصر قاجاری و پهلوی، هر کدام برای رویارویی با مسائل و فائق آمدن بر بحران های فکری- سیاسی جامعه شیعی ایران معاصر، در صدد فرارفتن از تقابل ظاهرگرایانه میان سنت گرایی دینی و تجددگرایی غربی بوده اند. بدین ترتیب با ارائه تحلیلی از سیر تحول نظریه سیاسی شیعی از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، استدلال می شود که علمایی همچون آیت الله نائینی و امام خمینی(ره) با نظر به شرایط زمینه ای، نوع و شدت بحران های فکری و سیاسی عصر قاجاری و پهلوی، به صورت بندی نظریه سیاسی شیعه و تحول آن متناسب با مقتضیات شرایط زمانی پرداخته اند. نظریه سیاسی شیعه بدین ترتیب در صدد فراروی از تقابل میان ظاهرگرایی سنت گرایانه و تجددگرایانه به سوی پیوند میان دین و مردم سالاری بوده است.